راهکارهای توسعة مکانیزاسیون کشاورزی در نظام های بهره برداری خرد

خرده مالکی و پراکندگی اراضی یکی از تبعات ساختار سنتی کشاورزی کشور است. چنین آرایشی
از اراضی کشاورزی تنها متعلق به کشور ایران نبوده و در نظام زمین داری اغلب کشورها با نسبت های کم و
بیش وجود دارد. امروزه پژوهشگران، کارشناسان و سیاست گذاران کشاورزی با توجه به تحولات به
وجود آمده در نظام بهره برداری از زمین، معتقدند که پراکندگی و خردی اراضی کشاورزی یکی از مسائل و
مشکلات اساسی کشاورزی در کشور محسوب می شود. از جمله مشکلات ناشی از نظام خرده مالکی در
کشور می توان به عدم توجیه اقتصادی کاربرد فناوری در مرحلة تولید محصول، انگیزة کم سرمایه گذاری در
این حوزه، پایین بودن بهره وری تولید و سود اقتصادی کم کشاورزان اشاره کرد.
به رغم اقدامات گسترده ای که در طول برنامه های توسعة پنج ساله از سال 9631 تا 9631 با هدف
اصلاح ساختار نظام بهره برداری کشاورزی و استقرار و نهادمندی انواع نظام بهره برداری مطلوب، کارآمد و
متناسب با شرایط اجتماعی و اقتصادی و ظرفیت های کشاورزی موجود در مناطق مختلف کشور به انجام
رسیده است، بخش کشاورزی کشورمان در مسیر توسعة خود همچنان با این چالش جدی مواجه است.
قطعه قطعه شدن مزارع در مناطق روستایی که به دلایل متعددی از جمله: اصلاحات اراضی، ضعف قانون
ارث، تبدیل اراضی کشاورزی به مسکونی و تجاری به وجود آمده است به عنوان سرطان کشاورزی ایران
معرفی شده است. همچنین یکی از چالش های اساسی مکانیزاسیون کشاورزی ایران کوچک بودن مزارع
است.از دیگر آثار خرد بودن اراضی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم امکان توسعه راه های ارتباطی؛ حدود نیمی از واحدهای دهقانی فاقد ساختمان، تأسیسات
خاص کشاورزی و وسایل نقلیه است.
- عدم اقتصادی بودن کاربرد ماشین های کشاورزی در واحد های بهره برداری خرد و دهقانی به
دلایلی همچون کوچک بودن اراضی، عدم آشنایی کشاورزان با ماشین های کشاورزی جدید و بالا بودن
استهلاک ماشینی
- محدود بودن فعالیت های کشاورزی در نظام بهره برداری دهقانی به امکانات مجموعه عوامل
تولیدی در اختیار کشاورز
- بالاتر بودن میزان اتلاف منابع، نیروی انسانی و نهاده ها در واحدهای بهره برداری کوچک نسبت به
واحدهای بهره برداری بزرگ
9عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی
2
چالش های نظام بهره برداری خرد و دهقانی در کشور
- بی سواد یا کم سواد بودن اغلب بهره برداران خرد و عدم بهره گیری کافی از دانش و فناوری نوین
- سنتی و تجربی بودن عمده تولید و مبتنی نمودن آن بر برنامه و بودجه سالانه مدون
- پایین بودن میزان بهره وری عوامل تولید و فقدان برنامة خاص برای توسعه فعالیت ها.
وضعیت نظام بهره برداری از زمین در کشور
به طور متوسط میزان مالکیت زمین برای هر کشاورز ایرانی تنها دو هکتار بوده و 31 درصد کشاورزان در
اراضی کمتر از 91 هکتار، مشغول به فعالیت هستند. همچنین، سالانه 011 هزار هکتار از اراضی کشاورزی
در کشور با اجرای قانون ارث، قطعه قطعه شده و همین مقدار نیز به واحدهای مسکونی و تجاری، تبدیل
می شود که عمدة آنها در مناطق روستایی و یا حواشی شهرهای بزرگ اتفاق می افتد. آمار بررسی نظام
بهره برداری خرد و دهقانی طی سال های 9661 تا 9630 با استفاده از نظرات کارشناسی، مطالعات اسنادی و
33 درصد را / 6 میلیون واحد بهره برداری درکشور حدود 4 / کتابخانه ای نشان می دهد که از مجموع 14
واحدهای زیر 91 هکتاری تشکیل می دهد و متوسط اندازه واحد های زیر 91 هکتاری طی سال های مورد
0 رسیده است. مقایسه اندازه / 3 به 14 / بررسی کاهش یافته و میانگین کل کشور طی این دوره از 10
واحدهای بهره برداری چند کشور با ایران در جدول یک نشان داده شده است.
روزنامه کسب و کار
3
جدول 1 - مقایسه اندازه واحدهای بهره برداری چندکشور
ردیف
نام کشور
متوسط اندازه مزارع
)هکتار(
1
بلژیک
11/8
2
آلمان
11/8
3
یونان
1
1
اسپانیا
13/8
5
فرانسه
28/1
1
ایرلند
22/7
7
ایتالیا
5/1
8
هلند
15/3
9
پرتغال
5/2
11
انگلستان
11/1
11
ایران
5/70
وضعیت نظام بهره برداری از زمین در چند کشور
به منظور مقایسه بهتر وضعیت مکانیزاسیون ایران با کشورهای مختلف، وضعیت مکانیزاسیون
کشاورزی چند کشور مورد بررسی قرار گرفته است:
هلند
9191 میانگین اندازة مزرعه 00 هکتار بود و امکان مدرن نمودن مزارع به وجود آمد. در - در سال های 9160
این دوره افزایش سطح مزارع، از برنامه های اصلی بوده و پایه مدرنیزه کردن تولیدکشاورزی به ویژه در
9160 صنایع کوچک توسعه یافت. مدرنیزه کردن - زمین های کوچک گذاشته شد. در سال های 9110
9110 خرده مالک ها - زمین های کشاورزی به ویژه زمین های آبی شروع به افزایش یافت. در سال های 9131
به دنبال یافتن اندازه اقتصادی مزارع برای کاربرد ماشین بودند. نتایج پژوهش های محققان نشان می دهد که
حتی برای مزارع به اندازه شش هکتار نیز کاربرد تراکتور قابل توجیه است. در کنار آن برای جبران هزینه ها
می توان از پرورش حیوانات استفاده کرد. همچنین در این دوره به مرور زمان به اشتراک گذاشتن ماشین های
9131 تلاش برای افزایش ابعاد مزارع ادامه یافت. در - کشاورزی در هلند مرسوم شد. در سال های 9131
بعضی مناطق هلند مکانیزاسیون تنها در مزارع بزرگ متمرکز شد.
1
ترکیه
0 هکتار است. تقریباً 41 درصد مالکان زمین های - در کشور ترکیه متوسط اندازه مزارع کشاورزی 0
کشاورزی کمتر از 0 هکتار دارند. کشاورزانی که بالای 01 هکتار زمین دارند پنج درصد مالکان را تشکیل
04 بود. میانگین این عدد در / می دهند. در سال 9133 اندازه تراکتور در هر هزار هکتار در کشور ترکیه 13
90 بود. در کشور / 1 و متوسط جهانی آن 1 / کشورهای توسعه یافته 03 و برای کشورهای در حال توسعه 1
ترکیه اجاره تراکتور و ماشین های کشاورزی )از کشاورزان محلی( به ویژه در زمان برداشت بسیار رایج
است.
چین
در کشور چین، در سال 9133 برنامه توسعة مکانیزاسیون به صورت جدی دنبال شد. در سال 9131
سیاست سرمایه گذاری و اعطای وام بدون بهره و کنترل قیمت ها در کشور برای تشویق خرید ماشین، به کار
رفت. همه انواع ماشین در چین تولید می شد تا جایی که ظرفیت تولید تراکتور، تراکتور دستی و کمباین در
9143 دولت - سال 9131 به ترتیب 963 هزار، 601 هزار و 3111 هزار بوده است. در بین سال های 9111
چین به کشاورزان اجازه داد تا تراکتورها و ماشین های کوچک را خریداری کنند. این در حالی بود که
دولت، خرید ماشین های بزرگ را ممنوع نکرده بود. تعداد ماشین های بزرگ، کمتر شده و تولید ماشین های
کوچک افزایش یافت. به عنوان مثال تعداد تراکتورهای بزرگ در سال 9111 نسبت به سال 9131 به میزان
4/0 درصد کاهش یافت؛ در حالی که تعداد تراکتورهای کوچک 611 درصد افزایش یافت.
از آنجا که هر خانواده توانایی خرید همه انواع ماشین را ندارد، بنابراین آنها از سرویس های مکانیزه به
صورت امانی استفاده می کنند. کشاورزان غنی تر ماشین ها را خریده و وزارت کشاورزی به آن ها اطمینان
می داد که می تواند آها را مطمئن حمل و نقل کند تا در نقاط دیگر مورد استفاده کشاورزان قرار گیرند.
90 میلیون / 9 میلیون دستگاه، تعداد تراکتور کوچک 1 / همچنین تعداد تراکتورهای بزرگ- متوسط برابر با 1
1 میلیون دستگاه بود. همچنین، میانگین مزارع برنج در استان زجیانگ چین به طور / دستگاه و کمباین 13
1 هکتار است. / 1 هکتار و برای سبزیجات 0 / متوسط 6
عمان
از سال 9110 پس از آمارگیری مشخص شد که بیشتر کشاورزان عمان دارای مزارع 0 هکتاری یا کمتر
هستند. بنابراین وزارت کشاورزی و شیلات عمان شروع به توزیع تراکتورهای سبک و متوسط نمود.
5
کنیا
0 هکتار و - همچنین در کشور کنیا 94 درصد کشاورزان، زمین های کمتر از پنج هکتار، 4 درصد بین 91
43 درصد کشاورزان زمین های بیش از 91 هکتار دارند. به طور کلی درصد زمین های کوچک، متوسط و
06 و 61 درصد است. ، بزرگ به ترتیب 16
تایوان
با وجود اینکه اغلب زمین های کشاورزی تایوان کوچک است، با این حال، درجه مکانیزاسیون آن 13
درصد است. معمولا کشاورزان خرده پا ماشین های کشاورزی مورد نیاز خود را از طریق سرویس های
مشتری یا اجاره دهندگان ماشین که عمدتا مالکان مزارع بزرگ هستند تأمین کرده و نیازی به خرید ماشین
ندارند. معمولا توان ماشین های مورد نیاز 11 تا 901 اسب بخار است. کشاورزان معمولاً از ماشین های
کوچک استفاده می کنند.
برنامه کشورهای مختلف برای توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در بهره برداری های خرد
از آن جا که خرده مالکی همواره از دغدغه های اصلی توسعه کشاورزی صنعتی بوده است، بنابراین
متخصصان این حوزه روش های متفاوتی را برای رفع این مشکل مطرح نموده اند که به بررسی برخی از این
اقدامات پرداخته می شود:
الف- توسعه ماشین های کشاورزی کوچک
سوان در سال 0113 افزایش قابلیت فنی ماشین های کشاورزی کوچک را از اقدامات اساسی برای توسعه
مکانیزاسیون در کشور اندونزی خواند. همچنین اظهار داشت آینده مکانیزاسیون اندونزی به وسیله
ماشین های کشاورزی و صنایع غذایی کوچک تحقق خواهد یافت. همچنین اندونزی یکی از برنامه های
0110 توسعه ماشین های کوچک متناسب با مزارع کوچک به - توسعه مکانیزاسیون را در طی سال های 0191
منظور بهبود توسعه فناوری کشاورزی و مدیریت سیستم عنوان کرد.
ب- اعطای تسهیلات بانکی از طرف دولت به کشاورزان
کوچک بودن مقیاس واحدهای بهره برداری خرد و سنتی از عوامل مهم کاهش بهره وری معرفی شده است.
از آن جا که مهم ترین مشکل کشاورزان خرده پا، ناتوانی در به کارگیری فناوری های نوین کشاورزی و
متحول نشدن میزان تولید و درآمد آنها است، بنابراین اعطای تسهیلات بانکی ارزان قیمت به عنوان یک
رهیافت سنتی برای حل این مشکل مورد توجه اقتصاد دانان قرار گرفته است. طبق این نظریه دولتها با
اعطای وام بانکی ارزان قیمت به کشاورزان خرده پا، علاوه بر کاهش فقر روستایی، میزان تولید محصولات
1
غذایی را افزایش می دهند. در اغلب کشورها برای حل مشکل کشاورزان خرده پا مبادرت به تأسیس
صندوق های اعتباری در روستاها نموده اند.
ج- استفاده امانی از ماشین ها و ادوات کشاورزی
ریجک در راهبرد مکانیزاسیون کشاورزی آورده است: به کاربردن ماشین های کشاورزی به این معنی
نیست که کشاورز مجبور است مالک آن باشد. خرده مالک ها توانسته اند در بسیاری از کشورها با اجاره کردن
خدمات ماشینی با موفقیت، مکانیزه شوند.
د- توسعه تعاونی ها
چوی و کانگ بهترین راه توسعه مکانیزاسیون در کشور کره را با توجه به کوچک بودن مزارع، توسعه
تعاونی ها دانسته اند. در قانون توسعه مکانیزاسیون کره آمده است با توجه به کوچکی زمین ها باید ماشین های
کوچک توسعه یابند؛ اما صنعت به شدت از تولید ماشین های کوچک به علت مزایای پایین آن، رنج می برد.
راهکارهای مناسب توسعة مکانیزاسیون کشاورزی در نظام های بهره برداری خرد در کشور
- استفاده از شرکت های سهامی زراعی که در امر یکپارچه نمودن اراضی از کارایی کافی برخوردار است.
- اجرای قانون یکپارچه سازی اراضی و تعاونی نمودن تولید با تشکیل شرکت های تعاونی تولید.
- توجه جدی به قوانین مالکیت و کاربری اراضی کشاورزی به نحوی که با حفظ منافع کشاورزان و
روستاییان، یکپارچگی لازم برای ارتقای بهره وری از واحد سطح فراهم آید.
- تدوین قانون جامع نظام بهره برداری از زمین در کشور
- تقویت تشکل های توانمند از جمله باشگاه جوانان روستایی که بستر ساز افزایش سرمایه اجتماعی باشد.
- ترویج دستاوردها و فواید عمده مالکی و یکپارچگی اراضی از طریق رسانه ها و برنامه های بازدید از
مزارع یکپارچه برای ارتقای سطح آگاهی کشاورزان.
- توسعه فناوری اطلاعات.
- هدایت بخشی یارانه ها به سمت یکپارچه سازی اراضی.
- همزمان با استقرار بیمه کشاورزان، اقدام جهت بیمه بازنشستگی نیز صورت گیرد.
- تخصیص بخشی از سرمایه گذاری به واحدهای انفرادی و خانوادگی برای ارتقای اندازه این واحدها در
حد واحدهای اقتصادی.
- به منظور اعمال سیاست های تشویقی در سرمایه گذاری، نرخ سود اعتبارات تخصیصی کاهش یابد.
7
نتیجه گیری
روند اقداماتی که تا کنون در زمینه یکپارچه سازی اراضی صورت گرفته، نشان می دهد چنانچه با
افزایش اعتبارات و تأمین همه بسترهای قانونی امکان تسریع در اقدامات مربوطه فراهم شود، باز هم
سال های متمادی- شاید حداقل دو دهه- لازم است تا چالش مذکور تحت کنترل در آید. این در حالی است
که حذف کامل اراضی کشاورزی خرد از بخش کشاورزی کشورمان بعید به نظر می رسد. به عنوان نمونه
می توان به توسعه روزافزون گلخانه ها- که با مساحت حدود 6111 مترمربع هم، واحد تولیدی اقتصادی
ارزیابی می شود- به عنوان نوعی از بهره برداری های خرد اشاره نمود.
بنابراین به نظر می رسد که به رغم نیاز به برنامه ریزی بلند مدت برای افزایش قابل توجه سطح
بهره برداری ها- به طوری که منجر به تولید اقتصادی شود- لازم است به دنبال کاربرد فناوری های مناسب
برای تولید اقتصادی محصولات کشاورزی در عرصه های خرد باشیم